ترومبوفلبیت (Thrombophlebitis) فرآیندی التهابی است که باعث تشکیل شدن لخته خون و انسداد یک یا چند ورید می‌شود. لخته خون و گرفتگی رگ معمولاً در پا رخ می‌دهد. رگ درگیر ممکن است نزدیک سطح پوست (ترومبوفلبیت سطحی) یا در عمق عضله (ترومبوز وریدهای عمقی یا DVT) باشد. آسیب‌دیدگی، جراحی یا بی‌تحرکی و عدم فعالیت طولانی مدت از علل ترومبوفلبیت محسوب می‌شود.
ترومبوز وریدهای عمقی خطر ابتلا به عارضه‌های جدی را افزایش می‌دهد و معمولاً داروهای رقیق کننده خون برای درمان آن تجویز می‌شود. ترومبوفلبیت سطحی نیز گاهی اوقات با داروهای رقیق کننده خون درمان می‌شود.
علت ترومبوفلبیت
لخته خون علت ابتلا به ترومبوفلبیت است، لخته خون می‌تواند به دلایل زیر تشکیل شود:
- آسیب دیدن سیاهرگ
- اختلال ارثی لخته کننده خون
- فعالیت نداشتن برای مدتی طولانی، مثلاً به دلیل آسیب‌دیدگی یا بستری بودن در بیمارستان
عامل‌های خطر ترومبوفلبیت
عامل‌های زیر خطر ابتلا به ترومبوفلبیت را افزایش می‌دهد:
- فعالیت نداشتن برای مدتی طولانی به دلیل لزوم استراحت مطلق یا سفرهای طولانی با ماشین یا هواپیما
- واریس: واریس یکی از علل شایع ترومبوفلبیت سطحی محسوب می‌شود.
- چنانچه باطری قلب یا لوله‌ای نرم و نازک (کاتتر) برای درمان بیماری در ورید مرکزی کار گذاشته شده باشد؛ باطری یا کاتتر می‌تواند دیواره رگ را تحریک کند و جریان خون را کاهش دهد.
- باردار بودن یا به تازگی زایمان کردن
- مصرف قرص ضدبارداری یا درمان جایگزینی هورمون: مصرف این داروها خطر لخته شدن خون را افزایش می‌دهد.
- سابقه خانوادگی ابتلا به اختلال‌های لخته کننده خون یا استعداد لخته شدن خون
- سابقه ابتلا به ترومبوفلبیت
- سابقه سکته مغزی
- سن بالاتر از 60 سال
- چاق بودن یا اضافه وزن داشتن
- ابتلا به سرطان
- استعمال دخانیات
چنانچه یک یا چند مورد از عامل‌های خطر فوق درباره‌تان صدق می‌کند، قبل از سفرهای طولانی هوایی یا جاده‌ای یا انجام جراحی‌های انتخابی درباره روش‌های پیشگیری از ترومبوفلبیت با پزشک مشورت کنید، چرا که در دوران نقاهت بعد از جراحی چندان اجازه حرکت نخواهید داشت و ممکن است دچار ترومبوفلبیت شوید.
علائم ترومبوفلبیت
نشانه‌ها و علائم ترومبوفلبیت سطحی به شرح زیر است:
- احساس داغ شدن، حساسیت به لمس و درد در ناحیه درگیر
- سرخ شدن و ورم کردن
نشانه‌ها و علائم ترومبوز وریدهای عمقی عبارت است از:
- درد
- ورم
چنانچه سیاهرگ نزدیک سطح پوست درگیر شود، نواری سخت و قرمز دقیقاً زیر سطح پوست دیده می‌شود که لمس کردن آن باعث احساس درد می‌شود. اگر یکی از وریدهای عمقی پا درگیر شود، پا ورم می‌کند، درد می‌گیرد و به لمس حساس می‌شود.
زمان مراجعه به پزشک
اگر رگی متورم، قرمز یا حساس به لمس را مشاهده کردید، به خصوص اگر یک یا چند مورد از عامل‌های خطر ترومبوفلبیت درباره‌تان صدق می‌کند، به سرعت به پزشک مراجعه کنید.
در شرایط زیر با اورژانس تماس بگیرید:
- اگر ورم و درد رگ شدید بود.
- اگر دچار تنگی نفس یا احساس درد در قفسه سینه شدید، سرفه خونی داشتید یا علائم دیگری داشتید که علامت حرکت کردن لخته خون به سمت ریه‌ها (آمبولی ریه) باشد.
در صورت امکان از یکی از نزدیکانتان بخواهید که همراهتان به اورژانس یا مطب دکتر بیاید؛ چون ممکن است رانندگی برایتان دردناک باشد. به علاوه بهتر است فردی همراهتان باشد تا در یادآوری اطلاعات به شما کمک کند.
عوارض
عوارض ترومبوفلبیت نادر است. بااین حال اگر دچار ترومبوز وریدهای عمقی بشوید، خطر بروز عوارض جدی افزایش می‌یابد. این عوارض عبارت است از:
- آمبولی ریه: اگر بخشی از لخته تشکیل شده در ورید عمقی جدا شود، ممکن است لخته خون به سمت ریه‌ها حرکت کند و در آنجا شریان را مسدود کند؛ به این وضعیت آمبولی می‌گویند که عارضه خطرناک و مرگباری محسوب می‌شود.
- سندرم پس از فلبیت: این عارضه که سندرم پست ترومبوتیک نیز گفته می‌شود، می‌تواند چند ماه یا حتی چند سال پس از ابتلا به ترومبوز وریدهای عمقی رخ دهد. سندرم پس از فلبیت می‌تواند به عارضه‌ای مزمن تبدیل شود و احتمالاً با درد شدید، ورم و احساس سنگینی در پای درگیر همراه است.
تشخیص
پزشک برای تشخیص دادن ترومبوفلبیت از بیمار درباره علائمش سوال می‌کند و رگ‌های درگیر نزدیک سطح پوست را بررسی می‌کند. یکی از آزمایش‌های زیر برای تعیین ابتلا به ترومبوفلبیت سطحی یا ترومبوز وریدهای عمقی انجام می‌شود.
سونوگرافی
متخصص مبدل دستگاه سونوگرافی را روی پای درگیر می‌کشد تا امواج صوتی به پا برسد. همان‌طور که امواج صوتی در بافت پا حرکت می‌کند و بازتاب می‌یابد، رایانه امواج را به صورت تصاویری متحرک روی صفحه نمایشگر نشان می‌دهد.
سونوگرافی می‌تواند تشخیص اولیه را تایید کند و ترومبوز وریدهای عمقی را از ترومبوفلبیت سطحی متمایز سازد.
آزمایش خون
تقریباً در خون هر فردی که لخته خون در رگ‌هایش وجود دارد، مقدار بالایی از ماده‌ای طبیعی به نام دی دایمر یافت می‌شود که باعث از بین رفتن لخته‌های خون می‌شود. البته میزان دی دایمر در اثر عارضه‌های دیگری نیز بالا می‌رود. بنابراین نتیجه آزمایش دی دایمر نمی‌تواند دلیلی برای تشخیص قطعی ترومبوفلبیت باشد، اما انجام آزمایش‌های بیشتر را ضروری می‌سازد.
همچنین آزمایش خون برای تشخیص افتراقی ترومبوز وریدهای عمقی و شناسایی افرادی که در معرض ابتلا به حمله‌های مکرر ترومبوفلبیت هستند، مفید است.
درمان ترومبوفلبیت رگ
پزشکان برای درمان ترومبوفلبیت سطحی توصیه می‌کنند که ناحیه دردناک را گرم کنید، پای درگیر را بالا بگذارید، داروهای بدون نسخه غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAID) مصرف کنید و احتمالاً جوراب ضدواریس بپوشید. این عارضه معمولاً خودبه خود بهبود می‌یابد.
البته روش‌های زیر نیز برای درمان ترومبوفلبیت سطحی و عمقی توصیه می‌شود.
داروهای رقیق کننده خون
اگر به ترومبوز وریدهای عمقی مبتلا باشید، تزریق داروهای رقیق کننده خون مانند هپارین با وزن مولکولی پایین، فونداپارینوکس (آریکسترا) یا آپیکسابان (الیکوییس) از بزرگتر شدن لخته خون جلوگیری می‌کند. بعد از تزریق اول به بیمار توصیه می‌شود که وارفارین (کومادین، یانتوون) یا ریواروکسابان (زارلتو) را به مدت چند ماه برای جلوگیری از بزرگ شدن لخته خون مصرف کند. مصرف داروهای رقیق کننده خون می‌تواند باعث خونریزی شدید شود. دارو را دقیقاً طبق دستور پزشک معالج مصرف کنید.
داروهای از بین برنده لخته خون
به درمان با داروهای از بین برنده لخته خون اصطلاحاً ترومبولیز گفته می‌شود. داروی آلتپلاز (اکتیواز) به منظور حل کردن لخته‌های خون برای بیماران مبتلا به ترومبوز وریدهای عمقی شدید، از جمله افرادی که لخته خون در ریه‌هایشان وجود دارد و دچار آمبولی ریه هستند، تجویز می‌شود.
جوراب ضد واریس
جوراب ضد واریس که پزشک قدرت آن را با توجه به شدت عارضه تعیین می‌کند، از ایجاد ورم جلوگیری می‌کند و احتمال بروز عوارض ترومبوز وریدهای عمقی را کاهش می‌دهد.
جوراب ضدواریس با فشار دادن بافت‌های پا و دیواره‌های رگ‌ها به برگشت خون سیاهرگی به قلب کمک می‌کند. به علاوه جوراب ضدواریس جریان لنف یا مایعی را که سلول‌های پا را در میان گرفته است، بهبود می‌دهد. بهبود جریان لنفاوی ورم بافت را کاهش می‌دهد. حتی اگر جوراب واریس مزیت شاخصی برای سلامتی نداشته باشد، پوشیدن جوراب موجب راحتی بیشتر بیمار می‌شود. برای مثال بهبود جریان خون و جریان لنفاوی باعث می‌شود که بیمار در پاهایش کمتر احساس خستگی کند.
فیلتر ورید اجوف
چنانچه بیمار نتواند داروی رقیق کننده خون مصرف کند، فیلتر در سیاهرگ اصلی شکم (ونا کاوا یا ورید اجوف) قرار داده می‌شود تا از جدا شدن لخته خون تشکیل شده در سیاهرگ پا و حرکت آن به سمت ریه‌ها جلوگیری شود. وقتی دیگر نیازی به فیلتر نباشد، فیلتر معمولاً برداشته می‌شود.
استریپینگ (بریدن) رگ واریسی
پزشک می‌تواند رگ واریسی را که عامل درد و ترومبوفلبیت مکرر است، طی عمل جراحی خارج کند. جراح ابتدا برش‌های کوچکی را ایجاد می‌کند، سپس سیاهرگ بلند را از طریق این برش‌ها بیرون می‌کشد. خارج کردن سیاهرگ تاثیری بر جریان خون در پا نمی‌گذارد، چون رگ‌های عمقی‌تر پا می‌توانند حجم بیشتری از خون را جابه‌جا کنند.
درمان‌های خانگی و اصلاح سبک زندگی
علاوه بر درمان‌های پزشکی می‌توان اقدام‌هایی را نیز برای مراقبت از خود و بهبود ترومبوفلبیت انجام داد.
توصیه‌های زیر را در صورت ابتلا به ترومبوفلبیت سطحی رعایت کنید:
- دستمالی گرم را چند بار در روز روی ناحیه دردناک بگذارید.
- پایتان را بالا بگذارید.
- اگر پزشک معالجتان توصیه کرده است، می‌توانید داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب مانند ایبوپروفن (ادویل، مورتین IB و اقلام مشابه) یا سدیم ناپروکسین (الیو و اقلام مشابه) مصرف کنید.
اگر داروی رقیق کننده خون دیگری مانند آسپرین مصرف می‌کنید، حتماً موضوع را به پزشک معالجتان اطلاع بدهید.
توصیه‌های زیر را در صورت ابتلا به ترومبوز وریدهای عمقی رعایت کنید:
- داروهای رقیق کننده خون تجویزی را طبق دستور پزشک معالجتان مصرف کنید تا دچار عوارض جدی نشوید.
- اگر پاهایتان ورم کرده است، پاهایتان را بالا بگذارید.
- طبق دستور پزشک از جوراب ضدواریس استفاده کنید.
پیشگیری
نشستن طی یک سفر هوایی یا جاده‌ای طولانی باعث ورم کردن مچ و ساق پاها می‌شود و خطر ابتلا به ترومبوفلبیت را افزایش می‌دهد. با رعایت توصیه‌های زیر می‌توانید از لخته شدن خون پیشگیری کنید:
- راه بروید: اگر با هواپیما، اتوبوس یا قطار مسافرت می‌کنید، تقریباً هر یک ساعت یک بار بلند شوید و کمی راه بروید. اگر خودتان راننده هستید، هر یک ساعت یک بار توقف کنید و کمی راه بروید.
- پاهایتان را به طور منظم حرکت بدهید: مچ پاهایتان را خم کنید یا پاهایتان را با احتیاط به کف زمین یا زیرپایی مقابلتان فشار بدهید. این حرکت را هر دفعه حداقل 10 بار انجام بدهید.
- برای این که آب بدن را از دست ندهید، آب فراوان یا مایعات غیرالکلی دیگر بنوشید.
سوالات رایج
هپارین چه اثری دارد؟
هپارین برای جلوگیری از لخته شدن خون تجویز می‌شود. پزشکان هپارین با وزن مولکولی کم را برای درمان ترومبوز وریدهای عمقی تجویز می‌کنند. هپارین هر روز به مدت 5 ـ 6 روز زیر پوست تزریق می‌شود. پزشک دوز دارو را با توجه به وزن بدن بیمار محاسبه می‌کند.
وارفارین چه اثری دارد؟
وارفارین برای پیشگیری از لخته شدن خون تجویز می‌شود. قرص وارفارین برای درمان ترومبوز وریدهای عمقی به صورت روزانه مصرف می‌شود. دوز وارفارین برای تمام بیماران یکسان نیست و به زمان لخته شدن خون آنها بستگی دارد ـ این عامل قبل از شروع درمان تعیین می‌شود. نمونه‌های خونی که هر روز از بیمار گرفته می‌شود، برای تعیین دوز دارو آزمایش می‌شود. زمانی که درمان به حالت پایدار برسد، آزمایش‌ها در فواصل طولانی‌تر انجام می‌شود. پزشک طول دوره درمان با وارفارین را با توجه به نتایج آزمایش‌ها تعیین می‌کند.
وارفارین با اهداف زیر تجویز می‌شود:
- کاهش خطر ابتلا به آمبولی ریه
- جلوگیری از بزرگ شدن لخته خون
- رفع علائم
- کاهش دفعات عود سندرم پس از فلبیت
از کجا متوجه شوم که دچار آمبولی ریه شده‌ام؟
علائم آمبولی ریه متغیر است و می‌تواند شدید باشد. بیماران دچار آمبولی ریه یک یا چند مورد از علائم زیر را تجربه می‌کنند:
- تنگی نفس شدید
- احساس درد شدید در قفسه سینه که هنگام نفس کشیدن شدیدتر می‌شود.
- سرگیجه ناشی از فشار خون پایین
- سرفه خونی
- ضربان قلب سریع
