تشکیل شدن رگهای برجسته و بزرگ واریسی در پاها علائم متعددی را به وجود میآورد. وظیفه سیاهرگها بازگرداندن خون به قلب است و برای انجام دادن این وظیفه گاهی اوقات باید بر نیروی جاذبه زمین غلبه کنند. عضلات پا هنگام راه رفتن به سیاهرگها فشار میآورند و به برگشت خون به قلب کمک میکنند. دریچههایی در سیاهرگهای سالم وجود دارد که به انجام این فرآیند کمک میکند. اما عملکرد این دریچهها گاهی در اثر ابتلا به واریس و عارضه مرتبطی به نام نارسایی عروقی مزمن مختل میشود، در نتیجه خون در پایین پا جمع میشود و علائم مختلفی بروز مییابد.
تقریباً در هر نقطهای از بدن احتمال ایجاد شدن رگهای واریسی وجود دارد. برخی افراد استعداد ابتلا به واریس را از والدین خود به ارث میبرند. زایمانهای متعدد و چاقی نیز خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد.
علل واریس
تشکیل شدن رگهای واریسی علل مختلفی دارد که از آن جمله میتوان به جنسیت، سن و سابقه خانوادگی اشاره کرد. البته باید پژوهشهای بیشتری انجام شود تا مشخص شود که چرا این عاملها خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهند.
شایعترین عاملهای خطر ابتلا به واریس عبارتند از:
- ضعیف بودن دریچهها یا آسیب دیدن سیاهرگها
- سن
- جنسیت
- شغل
- سابقه خانوادگی
- اضافه وزن و چاقی
- بارداری
- آسیب دیدن پا
- یبوست
- ابتلا به بیماریهایی مانند نارسایی عروقی مزمن
- زندگی بدون تحرک
- پوشیدن لباسهای تنگ مانند کفش پاشنه بلند
- وزنهبرداری و بلند کردن اشیای سنگین
ضعیف بودن دریچهها و آسیب دیدن سیاهرگها
ضعیف بودن دریچهها میتواند ارثی یا پیآمد تصادف، بیماری یا آسیبدیدگی باشد. البته گاهی اوقات نمیتوان دلیل مشخصی را برای ضعیف بودن دریچهها تعیین کرد.
دریچههای ضعیفی که عملکرد مناسب ندارند، نمیتوانند به طور عادی باز و بسته شوند، در نتیجه خون میتواند به سمت پایینتنه برگردد. از بین رفتن خاصیت ارتجاعی سیاهرگها نیز اثر مشابهی را به وجود میآورد؛ سیاهرگها بیش از حد کشیده میشوند و دریچهها ضعیف میشوند و نمیتوانند به درستی عمل کنند.
سن
عملکرد بسیاری از بخشهای بدن به موازات بالا رفتن سن رو به نقصان میگذارد و در این میان سیاهرگها از این قاعده مستثنی نیستند. سیاهرگها به تدریج خاصیت کشسانی خود را از دست میدهند و مستعد ابتلا به عارضههای عروقی مانند واریس میشوند.
به علاوه فرآیند طبیعی بالا رفتن سن بر دریچهها نیز اثر میگذارد و کارآمدی آنها را در پمپاژ رو به بالای خون در سیاهرگها و برگشت خون به قلب کاهش میدهد.
جنسیت
کاهش خطر ابتلا به واریس یکی از مزایای مرد بودن است. خانمها، به ویژه در دوران بارداری بیشتر مستعد ابتلا به واریس هستند. هورمون زنانه استروژن سیاهرگها را شل میکند و زمینه را برای نشت خون از دریچهها فراهم میکند.
البته منظورمان این نیست که آقایان به واریس مبتلا نمیشوند. برخی آقایان بدشانسی میآورند و دچار واریس میشوند، بالعکس بعضی خانمها شانس میآورند و از این عارضه فرار میکنند. درهر حال واریس در میان خانمها شایعتر است.
قاعدگی و یائسگی نیز محرکهای شناخته شدهای هستند که به دلیل ایجاد نوسانات هورمونی خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهند.
شغل
فعالیت در بعضی شغلها مانند پرستاری، آموزگاری، آرایشگری و فروشندگی ایجاب میکند که فرد ساعتهای متمادی سر پا بایستد. ایستادن طولانی مدت باعث میشود که خون در پایینتنه، یعنی پاها جمع شود و فشار مضاعفی به دریچهها وارد شود. در نتیجه دریچهها مجبور میشوند که برای برگرداندن خون به سمت بالا سختتر کار کنند و به این ترتیب به مرور زمان ضعیف میشوند.
به طور کلی اگر مدت طولانی بیحرکت بایستید، جریان خون مختل میشود. اگر امکان دارد هر چند وقت یک بار به خودتان استراحت بدهید، کمی راه بروید و مچ پا و ساق پا را خم کنید و بکشید.
سابقه خانوادگی
اگر در خانوادهتان فردی مبتلا به واریس باشد، شما نیز بیشتر مستعد ابتلا به واریس هستید. چون واریس عارضهای ارثی است، بهتر است سابقه خانوادگیتان را بررسی کنید.
ژنتیک نیز در ابتلا به واریس نقش دارد، البته منظورمان این نیست که حتماً به واریس مبتلا میشوید، اما سابقه خانوادگی واریس خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد.
در هر حال اگر با عارضه نقص مادرزادی دریچهها یا سیاهرگها متولد شدهاید، باید بدانید که به شدت مستعد ابتلا به واریس هستید. تغییر دادن ژنها ممکن نیست، اما با ایجاد چند تغییر ساده در سبک زندگیتان میتوانید خطر مبتلا شدن به واریس را کاهش دهید.
اضافه وزن و چاقی
اضافه وزن یا چاقی باعث میشود که فشار و کشش مضاعفی به بخشهای مختلف بدن، از جمله سیاهرگها وارد شود. چربی اضافی بدن بر گردش خون اثر میگذارد و با فشار آوردن به سیاهرگها در درازمدت باعث آسیب دیدن آنها میشود.
به همین دلیل لازم است که وزنتان را با رعایت رژیم غذایی سالم و ورزش کردن کم کنید. برای اطلاع از روشهای سالم و ایمن کاهش وزن میتوانید با پزشک و متخصص تغذیه مشورت کنید.
بارداری
بارداری فشارها و تنشهای متعددی را به بدن وارد میکند. تغییرات هورمونی دوران بارداری معمولاً باعث شل شدن دیوارههای سیاهرگها میشود و توانایی آنها را برای پمپاژ رو به بالای خون به سمت قلب مختل میکند. این اثر شل شدن دریچهها را نیز به دنبال دارد که به نوبه خود باعث میشود خون در عوض آن که به سمت بالاتنه برود، رو به عقب به سمت پاها برگردد.
رحم مادر به موازات بزرگ شدن جنین منبسط میشود و در نتیجه فشار بیشتری به سیاهرگهای اطراف رحم وارد میشود. ضعیف شدن سیاهرگهای لگن غالباً منجر به تشکیل رگهای واریسی در ناحیه واژن و باسن میشود.
به علاوه مادر در دوران بارداری برای حمایت از جنین در حال رشد به خون بیشتری نیاز دارد. به همین دلیل فشار بیشتری به سیستم گردش خون وارد میشود و این سیستم باید سختتر از معمول کار کند تا بتواند نیازهای جنین و مادر را تامین کند. فشار اضافی سیاهرگها را ضعیف میکند و خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد.
آسیب دیدن پاها
آسیب دیدن پاها خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد. انجام جراحی، شکستگی استخوانهای درشتنی یا نازکنی یا مشکلات گردش خون در پایین پاها از جمله آسیبهایی هستند که احتمال ایجاد رگهای واریسی را بیشتر میکنند.
به علاوه واقعیت این است که اکثر رگهای واریسی در پاها ایجاد میشوند. به همین دلیل اگر سابقه آسیبدیدگی پا دارید، بدانید که بیشتر مستعد ابتلا به واریس هستید.
یبوست
شاید عجیب به نظرتان برسد، اما یبوست یا زور زدن هنگام دفع خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد. تقلای هنگام دفع فشار شدیدی را به سیاهرگها وارد میکند و باعث میشود که سیاهرگها بیش از حد کشیده شوند و در نهایت آسیب ببینند. این آسیبدیدگی در قالب رگهای واریسی نمود مییابد.
اگر دفع مدفوع یا تخلیه ادرار برایتان مشکل است، حتماً برای تعیین علت این مشکل به پزشک مراجعه کنید تا از ابتلا به واریس و عارضههای دیگر جلوگیری کنید.
ابتلا به بیماریهای مختلف
عارضههایی مانند نارسایی عروقی مزمن (CVI) زمانی بروز مییابند که دریچههای سیاهرگها آسیب ببینند یا از بین بروند. این آسیبدیدگی ورم دردناک پاها و خطر ایجاد زخمها یا عفونتهای پوستی را به دنبال دارد. این عوارض معمولاً پیآمد ابتلا به ترومبوز وریدهای عمقی (DVT) است. نارسایی عروقی مزمن نیز به ندرت موجب ابتلا به واریس میشود.
زندگی بدون تحرک
سبک زندگی بدون تحرک عامل ابتلا به بیماریهای مختلفی مانند واریس است. ساعتها پشت میز نشستن و کار کردن با کامپیوتر مصداق بارزی از سبک زندگی بدون تحرک است که خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد.
وقتی ساعتها بدون تغییر وضعیت روی صندلی مینشینید یا پاهایتان را از مچ روی هم میاندازید، اجازه میدهید که خون در پاها جمع شود. خون جمع شده در پاها به دلیل عدم فعالیت نمیتواند با نیروی جاذبه زمین مقابله کند و به سمت قلب برگردد. به همین دلیل سیاهرگها به مرور زمان کشیده میشوند و خطر ایجاد شدن رگهای واریسی بیشتر میشود.
روی هم انداختن پاها لزوماً به معنای تشکیل شدن رگهای واریسی نیست، مگر آن که استعداد ژنتیکی ابتلا به واریس را داشته باشید که در آن صورت با این سبک نشستن بیشتر در معرض خطر ابتلا به واریس قرار میگیرید.
بهترین کار این است که پاهایتان را تکان بدهید و یا هر چند وقت یک بار بلند شوید و کمی راه بروید.
پوشیدن لباسهای تنگ
پوشیدن بعضی لباسها و کفشها مانند کفش پاشنه بلند گردش خون را محدود میکند و در نتیجه خطر ابتلا به واریس را افزایش میدهد.
کفش تنگ جریان خون را مختل میکند و فشاری که وارد میکند، باعث میشود خون در سیاهرگهای سطحی جریان پیدا کند و به پاها برگردد. این وضعیت مشکلات مزمنی را برای سیاهرگها به وجود میآورد.
سعی کنید کمتر لباسها و کفشهای تنگ بپوشید و به جای چنین لباسهایی از گن استفاده کنید. اگر واریس دارید، استفاده از جوراب واریس فکر خوبی است که به درمان واریس نیز کمک میکند.
وزنهبرداری و بلند کردن اشیای سنگین
وزنهبرداری ورزش محبوبی است، اما هنگام بلند کردن وزنههای سنگین باید مراقب باشید. وقتی وزنه سنگینی را بلند میکنید، نفستان را بیرون بدهید تا فشار شدیدی به شکمتان وارد نشود؛ در غیر این صورت سیاهرگها منبسط میشوند و تحت فشار قرار میگیرند، دریچهها ضعیف میشوند و زمینه برای ابتلا به واریس فراهم میشود.
ورزش کردن به تسکین علائم واریس کمک میکند، اما وزنهبرداری ورزش مناسبی برای بیماران واریسی نیست. در این بخش با علل واریس آشنا شدید، اما مانند هر عارضه دیگری روشهای مختلفی برای به حداقل رساندن یا از بین بردن اثرات این خطرها وجود دارد.
علائم
عدم وجود علائم
برخی بیماران با هیچ گونه علائمی روبهرو نمیشوند.
درد و ناراحتی
درد، خارش، ورم، سوزش، سنگینی یا خستگی پا و تغییر رنگ پوست علائم شایع واریس هستند. علائم معمولاً در طول روز تشدید میشوند و در اثر بالا گذاشتن پاها یا پوشیدن جوراب واریس تا حدی برطرف میشوند. گاهی اوقات لخته خون در رگهای واریسی تشکیل میشود و رگ دردناک، داغ و سفت میشود و تغییر رنگ میدهد. در این شرایط اصطلاحاً گفته میشود که بیمار مبتلا به فلبیت است، فلبیت عارضهای ناراحت کننده و موقتی است که به تدریج ظرف دو تا سه ماه برطرف میشود. لخته خونهای مربوط به بیماری فلبیت فقط در سیاهرگهای سطحی ایجاد میشود و برخلاف لختههای سیاهرگهای عمقی (ترومبوز وریدهای عمقی) خطرناک نیست. لخته خون تشکیل شده در سیاهرگهای عمقی میتواند به سمت قلب یا ریه برود و باید به سرعت با مصرف داروهای رقیق کننده خون از بین برده شود.
خونریزی
یک آسیبدیدگی جزئی میتواند باعث پاره شدن و خونریزی دادن رگهای واریسی شود.
زخمهای پوستی
پاره شدن پوست یا ایجاد زخمهای پوستی علامت واریس بسیار شدید است.
تشخیص
پزشک پرونده پزشکی بیمار را بررسی میکند و سوالاتی را درباره علائم و سابقه خانوادگی ابتلا به واریس میپرسد. همچنین جراح قلب و عروق معاینه بالینی کاملی را انجام میدهد که شامل بررسی وجود ناحیههای آسیب دیده پاها در حالت ایستاده میشود. سونوگرافی آزمایش تشخیصی بدون دردی است که معمولاً در مطب انجام میشود تا پزشک بتواند رگهای واریسی را پیدا کند و بهترین روش را برای درمان آنها توصیه کند.
درمان
علائم واریس در طول روز تشدید میشود و معمولاً در اثر بالا گذاشتن پا یا پوشیدن جوراب واریس برطرف میشود.
جوراب واریس
جوراب واریس بالای زانو معمولاً فشاری معادل با 20 ـ 30 میلیمتر جیوه را وارد میکند و غالباً برای تسکین علائمی مانند درد و ورم مفید است. جوراب واریس سیاهرگها را فشرده میکند و از برگشت خون و جمع شدن خون در پاها جلوگیری میکند. برای استفاده از پوشش اکثر شرکتهای بیمه لازم است که ابتدا حداقل به مدت سه ماه از جوراب واریس استفاده کنید و سپس درمانهای دیگر را شروع کنید.
ابلیشن
اگر جوراب واریس برای تسکین علائم کافی نباشد و سونوگرافی نشان بدهد که سیاهرگهای واریسی به اندازه کافی صاف است، میتوان درمان ابلیشن با لیزر، رادیوفرکانسی یا تزریق مکانیکی را انجام داد.
درمان در مطب جراح قلب و عروق انجام میشود. ابتدا پا تمیز و ضدعفونی میشود و درپ استریل جراحی روی پا انداخته میشود. سپس جراح داروی بیحسی را تزریق میکند و لوله نازکی (کاتتر) را وارد رگ میکند. بیماران معمولاً فقط تزریق داروی بیحسی را احساس میکنند. جراح لوله را در کل رگ پیش میبرد و سپس پوست اطراف رگ را بیحس میکند. در پایان ابلیشن برای درمان رگ واریسی انجام میشود. این بخش از درمان بدون درد است و معمولاً 20 دقیقه طول میکشد. پا پس از اتمام عمل با باند کشی پانسمان میشود.
اسکلروتراپی
اگر رگهای واریسی پیچ خورده باشد و صاف نباشد، اسکلروتراپی توصیه میشود. پزشک سوزن کوچکی را با توجه به تصاویر سونوگرافی در سیاهرگ پیش میبرد و اسکلروزانت را در رگ تزریق میکند، اسکلروزانت مادهای شیمیایی است که باعث منقبض و لخته شدن سیاهرگ میشود. این نوع لخته خطرناک نیست و طی فرآیندهای طبیعی بدن تجزیه میشود و به این ترتیب سیاهرگ واریسی در نهایت از بین میرود. رگهای عنکبوتی کوچک را نیز میتوان به روش اسکلروتراپی و با استفاده از سوزنی بسیار کوچک درمان کرد.
مراقبت پس از درمان
به بیماران توصیه میشود که پس از درمان برای پیشگیری از ایجاد شدن رگهای واریسی جدید و تسریع دوران نقاهت، جوراب واریس بپوشند.